Nazwy naszej gminy
"Warmia to nie tylko kraina pięknych pagóków, lasów i łąk z charakterystycznymi kapliczkami. To także obszar, który ze względu na swa historię znaczony jest setkami nazw miejscowości, które dziwnie brzmią dla polskiego ucha. Wielu z nas, mieszkańców musiało rozmówcom innych regionów powtarzać lub wręcz literować nazwy miejscowości. W nazwach tych kryje się skomplikowana historia krainy, przechodzącej spod panowania niemieckiego do polskiego i odwrotnie. Dlatego większość z nich ma zupełnie zatarty źródłosłów i trudno dociec, od jakich wyrazów daną nazwę utworzono. Były to ponadto nazwy notowane w wielojęzycznych dokumentach: łacińskich, niemieckich, polskich, z czego biorą się kolejne niedokładne zapisy nazw lub ich adaptacje do innych systemów językowych (np. nazwę niemiecką trzeba było zapisać przy wykorzystaniu polskiego alfabetu lub odwrotnie). Wielowiekowe przekształcenia w wymawianiu nazw spowodowały, że rzadko kto zdaje sobie sprawę z ich pochodzenia i dawnego znaczenia."
Mariusz Rutkowski, prof. UWM
- Cegłowo
Wiele nazw miejscowych w Polsce zawiera w swej strukturze elementy podobne do jakichś wyrazów. Na podstawie skojarzeń z tymi wyrazami użytkownicy języka próbują tłumaczyć pochodzenie i znaczenie nazw, co często prowadzi na manowce językoznawcze i jest określane terminem etymologii ludowej. Powszechnie znane przypadki takiej etymologii to Częstochowa, która z uwagi na ukształtowanie terenu ma się w miarę zbliżania "często chować (za wzgórzami), czy też Sandomierz (jako miejsce, gdzie "San domierza" do Wisły). Do skojarzeń z wyrazem cegła prowokuje też omawiana dziś nazwa Cegłowo, znana dawniej również jako Stara Cegielnia. W tym akurat przypadku skojarzenia z wyrazem cegła są uzasadnione pochodzeniem nazwy. Jest to bowiem nazwa nadana sztucznie przez organy administracji polskiej, dokładniej - Komisję Ustalania Nazw Miejscowości. Komisja ta miała, oprócz innych zadań standaryzacyjnych, spolszczyć nazewnictwo na ziemiach włączonych do Polski po II wojnie światowej. Wynikiem jej działalności jest spolszczenie lub niekiedy wręcz utworzenie nazw polskich dla miejscowości na Śląsku i dawnych Prusach Wschodnich. Wynikiem prac komisji są np. nazwy nadane dla upamiętnienia zasłużonych osób: Mrongowiusza (Mrągowo), Kętrzyńskiego (Kętrzyn) czy Gizewiusza (Giżycko). W naszym przypadku, wykorzystując fakt istnienia cegielni, członkowie komisji do członu cegła dodali standardowy polski element tworzący nazwy miejscowe -owo i stąd dzisiejsza postać nazwy. Dawna niemiecka nazwa tej miejscowości była związana z nazwą osobową Herman lub jej wersją skróconą Herm-, i była notowana jako nadanie ziemskie dla "fideli nostro Hermanno" (1348), potem w wersji syntetycznej jako Hermansdorff (1564, 1625), Hermsdorf (1591, 1615), Hermensdorf, Hermdorf (Zamensdorf) 1820, Zamensdorf al. Hermsdorf 1895, wreszcie w 1947 - Cegłowo al. Zamajsdorf. Jak widać, pierwotna niemiecka wersja doczekała się wariantu obocznego z członem Zamen- (możliwe, że również od nazwy osobowej). Ta wersja w polszczyźnie dała podstawy do przekształcenia w Zamaj-. Co ciekawe, w obrębie wsi Sząbruk notowane są nazwy przysiółków podobne do niemieckiej nazwy Hermansdorf, mianowicie Hermanówka (Jedna i Druga). Ta jednak pochodzi prawdopodobnie od innej nazwy osobowej i nie ma z dawnym Cegłowem nic wspólnego.
- Gietrzwałd
Wieś lokowana według zapisu w "Codex diplomaticus Warmiensis" w 1352 jako Dytherichswalt - w takim brzmieniu podają nazwę zapisy aż do II połowy XV w. Kolejne, pochodzące z dokumentów XVI-wiecznych pojawiają się w formie: Ditterichswalt (1519), Ditrichswalt (1583) i Ditrichswaldt (1597). W kolejnych wiekach zauważa się tendencję do zapisu na końcu -d lub -de (tak zapewne wymawiano): Dytrychswalde (1673), Ditterswalde oraz Ditterschwalde (1775, zapis na znanej mapie Enderscha "Tabula Geographica Episcopatum Warmiensem"). Pierwszy zapis taki jak współcześnie (Gietrzwałd) pojawia się w 1879 u Kętrzyńskiego w jego dziele "Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza wraz z przezwiskami niemieckimi" (wyd. Lwów 1879). Przejęcie niemieckiego, oryginalnego członu di-, die-, lub dy- w polskie gie- lub dzie- było zróżnicowane, co oznacza, że różni ludzie wymawiali to różnie, bądź też zapisujący nie był w stanie odrónić tych form, stąd później obok formy Gietrzwałd pojawiały się również Dzietrzwałd (1882) oraz Jetrzwałd (1882). W nazwie tej oryginalnie znajdowały się niemieckie człony: Dith(e)rich (była to nazwa osobowa, imię męskie) oraz -wald(e), czyli "las". Znaczeniowo dzisiejszy Gietrzwałd to zatem "las Dietricha". W stosunku do nazwy niemieckiej zaszły oczywiście zmiany w wymowie, stosunkowo częste na tych terenach: wspomniane wyżej przejście di- w gie-, poza tym uproszczeniu uległa grupa spółgłoskowa -trichs-, których zastąpiono polskim -tsz- (w zapisie: -trz-), a także głoski l w ł.
- Gronity
Kolejna bardzo dawna nazwa, korzeniami sięgająca do czasów pruskich. Jak zawsze, tak i w tym przypadku najstarsze zapisy są bardzo zróżnicowane: w roku 1334 jako Garonith, 1353 Granythen, a w 1361 zapis łaciński "Campo Garonich iuxta Allenstein", czyli "pole Garonich pod Olsztynem". Późniejsze zapisy odzwierciedlają zmiany fonetyczne na gruncie języka niemieckiego i polskiego: 1380 Garunithen, 1426 Grunithen, 1546 Gruniten, 1591 Gronitten, 1565 Gronitty, 1755 Gronitte. Współczesna polska forma utrwaliła się w XIX w., odpowiedni zapis Gronity jest u Kętrzyńskiego w jego "Nazwach miejscowych polskich Prus..." z 1879 r. Nazwa pochodzi z języka pruskiego, gdzie notowany jest wyraz garian, oznaczający "las, puszczę". W spokrewnionych językach bałtyckich mamy formy podobne - w litewskim jest to gire, giria "las", a w łotewskim garła - duży, stary las; puszcza". Do tej formy podstawowej garian zostały dodane człony, tworzące nazwy terenowe: -un- oraz -it-. Nie ma pewności co do tego, czy nazwa pochodzi od wyrazu pospolitego oznaczającego las/puszczę, czy też od nazwy osobowej o zbliżonej formie. W dawnych wiekach normalne było bowiem nazywanie osób od wyrazów pospolitych, a wobec braku dokładniejszych wskazówek badacz nie jest w stanie określić, czy podstawą dla utworzenia nazwy geograficznej było wyraz pospolity garian, czy też nazwa osobowa Garian. Co interesujące z punktu widzenia historii języka, notujemy tu bardzo charakterystyczne zjawisko zaniku staropruskiego a, a w konsekwencji przejęcie Garun- w Grun- (por. wyżej przytoczone zapisy z roku 1380 i 1426). Samo -u- w języku polskim zaczęto z czasem wymawiać podobnie jak tzw. długie o (będące zresztą powodem powstania współczesnej zmory ortograficznej Polaków, czyli litery ó). A skoro wymawiano podobnie, zaczęto też podobnie zapisywać, czyli w miejsce niemieckiego Grun- w polskich dokumentach pisano Gron-. Ostatnim etapem była adaptacja fleksyjna, czyli przystosowanie nazwy Groniten do odmiany polskiej -jako Gronity. Warte zaznaczenia jest to, że odnotowana jest także wymowa gwarowa, warmińska, w której nazwę wymawiano jako Gruniti(y) (na końcu głoska pośrednia między i a y), a wyrazy pochodne jako grunicki "związany z Gronitami" czy gruniczok "mieszkaniec Gronit".
- Łajsy
Nazwa notowana od 1378 pod postacią Luysen. Pochodzi ona z języka staropruskiego, od wyrazu luysis, który oznaczał "rysia" (podobnie brzmi ten wyraz w językach litewskim i łotewskim: lusis). Element -en w nazwie Lusyen jest labo pruskim członem, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowe, albo elementem niemieckim, służącym do tworzenia nazw w liczbie mnogiej. Tak więc znaczeniowo nazwa ta miała jakiś związek z rysiem/rysiami. Nieznajomość języka pruskiego przez mieszkańców niemieckojęzycznych spowodowała, że zaczęto ją "dopasowywa" do systemu języka niemieckiego, szukając wyrazu podobnego, który "tłumaczyłby" nazwę. W ten sposób interpretuje się przejście oryginalnego luy/lui- w człon lei-, bo jest on obecny w niemieckim wyrazie leise "cicho; cichy, słaby". Nazwa odnosząca się do zwierząt zaczęła być na gruncie niemieckim tłumaczona jako związana z ciszą. Tego typu procesy zachodzą zawsze na terenach językowo mieszanych, gdzie funkcjonują dawne, nieczytelne pod względem znaczeniowym nazwy. Nazwę zaczęto więc zapisywać w dokumentach niemieckich pod postacią Leissen (1625), Laisen (1755), a w dokumentach polskich, na skutek tłumaczenia niemieckiego -en jako członu oznaczającego liczbę mnogą pojawiły się zapisy Lajsy (1884), Lejsy (1947), wreszcie od 1951 jako -ajsy (także jako -ajs). Najwyraźniejszą oznaką spolszczenia, oprócz polskiej końcówki liczby mnogiej, jest przejęcie oryginalnego l w ł.
- Łupstych
Nazwa pochodzenia pruskiego, od nazwy osobowej Abstike (inne wersje tego imienia to Abstico, Abstik, Abestich, Abestik, Abstyk). Pierwsze zapisy nazwy wsi pochodzą z XIV w. i miały postać Abestichen (1380). W wiekach późniejszych notowano różne wersje tej nazwy: 1518 Abestich, 1564 Abstich, 1673 Abstyck, 1755 Abstich. Co do znaczenia owej nazwy osobowej, to istnieją różne opinie badaczy. Wywodzi się ją albo od staropruskiego ab "obaj" albo abs "osika". Niektórzy dostrzegają też podobieństwo do litewskiej nazwy rzeki Abista i dowodzą, że nazwa Abstike może pochodzić właśnie od niej. W nazwie wsi doszło do ciekawego procesu językowego, i to zarówno na gruncie niemieckim, jak i polskim. Otóż istnieje w języku taka tendencja, że nieznane formy "dopasowuje" się do takich, które są znane i utrwalone w systemie językowym. Nazwa pruska Abstike była dla użytkowników języka niemieckiego nieznana, obca, więc starano się ją właśnie dopasować do jakichś znanych wyrazów - w tym przypadku do wyrazu Abstiche "wycinanie, kopanie". W ten sposób tłumaczono sobie nawet pochodzenie i znaczenie nazwy, bo można było ją wiązać z karczowaniem, wycinaniem lasów. Nazwa wsi mogła być w tej wersji tłumaczona jako miejsce, w którym karczowano, wycinano lasy. Nazwa stała się w ten sposób "oswojona". Ludność polskojęzyczna z kolei najpierw włączyła tu proces adaptacji fonetycznej, czyli wymawiania nazw zgodnie z polskimi (a dokładniej: gwarowymi warmińskimi) wymogami. Początkowe a zaczęto wymawiać jak u, a samo u uległo gwarowej labializacji, czyli takiej wymowie, w której na początku wyrazu otrzymujemy ł (mamy na przykład gwarowe formy typu ło Jezu zamiast o Jezu, albo łona zamiast ona). Równolegle postępował proces podobny do wcześniejszego niemieckiego "dopasowania" znaczeniowego. W nazwie zaczęto dopatrywać się związku z wyrazem łupa-, co wzmogło utrwalenie się postaci z początkowym gwarowym łu-, i nazwa wymawiana po polsku jako Upstych lub łupstych utrwaliła się w tej drugiej wersji. Tak oto staropruska nazwa osobowa, przeniesiona na nazwę wsi doczekała się skojarzeń najpierw z niemieckim wycinaniem, potem z polskim łupaniem. Zupełnie przypadkowe to jednak podobieństwo znaczeń.
- Naglady
Nazwa tej podgietrzwałdzkiej wsi pochodzi od pruskiej nazwy osobowej, od imienia Naglande. Pierwszy zapis łaciński zawiera właśnie to imię, o samej miejscowości (osadzie) pisze opisowo, że jest o miejsce nadane Naglandowi: "ville, quam Naglanden nominari volumus" (1331). Późniejsze zapisy zawierają już typowo nazewniczą konstrukcję jednowyrazową: Nagladen (1383), Naglauden (1564). W tym ostatnim zapisie występują u w miejsce dawnego n, co można tłumaczyć błędnym odczytaniem poprzednich zapisów (skryba odczytał n jako u i tak też zapisał). Spolszczenie nastąpiło tak, jak w wielu innych nazwach zakończonych na niemieckie -en: zinterpretowano je jako niemiecki wykładnik liczby mnogiej i zastąpiono odpowiednikiem polskim, czyli końcówką -y. Zapis typu Naglady (niem. Nagladen) pojawia się u Kętrzyńskiego w 1879, potem w Słowniku Geograficznym z 1885, i wreszcie w Słowniku Nazw Geograficznych z 1951, będącym oficjalnym dokumentem powojennej Komisji Ustalania Nazw Miejscowych.
- Naterki
Nazwy geograficzne są często świadectwem burzliwych losów naszej warmińskiej ziemi. Zachowało się bowiem wiele takich, w których obecne są nie tylko rdzenie niemieckie, ale i staropruskie. To często jedyny ślad po pradawnych mieszkańcach naszego regionu. Jedną z nich jest właśnie omawiana nazwa Naterki. Pierwszym dokumentem, w którym nazwa ta się pojawia, jest nadanie z roku 1349, w którym niejakiemu Naturowi nadano osadę o nazwie Natursdorf. W następnych zapisach człon -dorf zanika, i zostaje sam element związany z nazwą osobową Natur: mamy zapisy "dem Dorfe Natern" (1417), Natterdem (1519), Natersehe (1564), Nateren (1615), Nattern (1625). W źródłach polskich jest wersja z wstawionym -k-, które jest wzorowane na polskim członie toponimicznym tworzącym podobne nazwy miejscowe w liczbie mnogiej: Natterken, Naterky (1673). Źródła i mapy niemieckojęzyczne utrzymują nazwę w wersji niemieckiej: na mapie Enderscha (1755) mamy Nattern, w innych miejscach - Natern lub Natteren. Nazwa jest pochodzenia pruskiego, jest równa nazwie osobowej: być więc jakiś Natur (inna forma: Natere), i jego imię zostało przeniesione na wieś. W nazwie Natur/Natere badacze widzą pradawny, indoeuropejski rdzeń oznaczający "plemię, urodzenie" (podobnie brzmi łacińska wersja: natio). Do rdzenia tego dodano staropruski człon tworzący nazwy osobowe -ur-/-er- (było wiele pruskich imion z takim elementem). Nazwa wsi miała charakter dzierżawczy, a więc jej pierwotne znaczenie wskazywało na tego, do którego należała wskazywana przez nią miejscowość. Świadczą o tym człony, które były dodawane w wersjach niemieckich: -dorf, a także -sehe. Świadectwem germanizacji tej nazwy jest także końcowe -n, jak również przejęcie pruskiego -ur w -er. W polszczyźnie doczekała się z kolei rozszerzenia o element -k. Jak więc widać, każdy z dominujących na tym terenie języków odcisnął swe piętno na nazwie tej podolsztyńskiej wsi.
- Siła
Nazwa Siła odnosiła się pierwotnie do młyna, obecnie zaś do kolonii wsi Sząbruk. Jest nazwą przeniesioną z nazwy wodnej pobliskiego jeziora (obecnie Wulpińskiego), która brzmiała Wulpings. Dawne zapisy zawierały równolegle wersję Wulpings i Schilmu l (1591), także Schilmole. W kolejnych wiekach nazwa pierwotna została przypisana jedynie jezioru, zaś w odniesieniu do młyna posługiwano się różnymi formami pochodzącymi być może od dawnego pruskiego Skila: Schile, Schilmul, Schilmuhle, (1615), Schilla (1622), Schilla M(uhle), Schylla (1673), Schella Muhle (1755), Schilla (1868). Po II wojnie, wraz z polszczeniem nazw, przyjęto formę Siła Młyn, potem jako sama Siła. Etymologia, czyli językowe pochodzenie nazwy, nastręcza wiele kłopotów, i badacze wskazują kilka równoległych interpretacji. Pierwsza mówi, iż pomimo pierwotnie niemieckich form sama nazwa pochodzi od polskiej nazwy osobowej (osoby o przydomku/nazwisku Siła, do której prawdopodobnie należał ów młyn; Gause wspomina młynarza Friedricha Schilla). Druga wersja etymologii nazwy mówi o pochodzeniu od nazwy osobowej, ale pruskiej Sylo (można porównać z innymi, podobnymi: Silenberg). Gdyby z kolei początkowe Sch- wiązać nie z polskim Si-, lecz pruskim Sk-, wówczas nazwa mogłaby pochodzić od pruskiego Skila, a tę nazwę – cz z litewskim skilti, co znaczy "rozpalać ogień", a przenośnie także "jeździć konno". Nazwę osobową, jakiekolwiek byłoby jej pierwotne pochodzenie, zgermanizowano przez dodanie elementu Muhle "młyn".
- Sząbruk
Najdawniejszy zapis nazwy dzisiejszego Sząbruka pochodzi z 1363 roku - "Codex diplomaticus Warmiensis" notuje formę Schonebru cke. W XV w. pojawiły się zapisy w postaci Schonbrucke oraz Schonebrugk. Późniejsze warianty są następujące: Schonbruck (1576), Schonbruck (1609), Schonbrek (1615), Szombruch (1625), Schonbrug (1656), Schombuck (1673). Widać, jak niestabilne były dawniejsze zapisy, zwłaszcza w wieku XVII, gdzie jedną nazwę zapisywano na kilka sposobów, zależnie od tego, kto dany dokument sporządzał. Nie opierano się wówczas na innych źródłach pisanych, jedynie na wymowie, i wobec nieutrwalonej jeszcze ortografii pojawić się musiały zapisy zróżnicowane. Spolszczoną wersję nazwy notuje w 1879 Kętrzyński jako Szombruk, potem przejmuje ją "Słownik Geograficzny" (1893), ona też pojawia się w oficjalnym "Słowniku nazw geograficznych" z 1951 roku jako wynik prac Komisji Ustalania Nazw Miejscowych. Znaczeniowo można nazwę zrekonstruować jako złożenie niemieckiego przymiotnika schon "ładny, piękny" oraz rzeczownika brucke "most", miałby to być zatem Piękny Most. Patrząc na ukształtowanie terenu z dzisiejszego punktu widzenia, nazwa taka wydaje się trudna do uzasadnienia. Było może w czasach, gdy nadawano nazwę można było tu mówić o moście, przynajmniej w sensie przenośnym (jako przejście między podmokłymi terenami lub jeziorami). Zwraca na to uwagę badaczka nazw A. Pospiszylowa, która pisze: "ponieważ jednak trudno wiązać tę nazwę z mostem, gdyż we wsi płynie tylko wąska struga, możemy widzieć w II członie dolnoniemieckie Brok / Bruch "bagna, moczary", tu: "podmokłe łąki". Taka interpretacja wydaje się łatwiejsza do przyjęcia, zwłaszcza w konfrontacji z cechami terenu. Wersja o Pięknym Moście jest jednak lepiej utrwalona i bardziej znana, o wiele lepiej brzmi też ona w nazwie "Stowarzyszenie Piękny Most" niż najpiękniejsze nawet bagno czy moczary.
- Unieszewo
Średniowieczne zapisy notują postać Schonefeld (1347) oraz Schunfelde (1416). Potem pojawiają się wersje kolejne: Schonfeldt (1576), Schonfeld (1615), Schunfelde (1629) i Schunfeld (1656). Inne ciekawe warianty to Schomfeld (1673) i Szomfalt (1879). W wersji Szomfald nazwa znalazła się w "Słowniku Geograficznym" z 1893 r., zaś w połowie XX w. dominował zapis Szomfałt (1941). Pod względem znaczenia dostrzegamy tu staroniemieckie człony schon "ładny, piękny"oraz feld(e) "pole". Można powiedzieć na marginesie, że Unieszewo miało także sama nazwę jak berlińska dzielnica, w której dziś znajduje się jedno z tamtejszych lotnisk (Berlin - Schonefeld). Podobnie jak inne nazwy na Warmii, tak i Schonefeld podlegał procesom adaptacyjnym do systemu języka polskiego. Spolszczona wersja Szomfałt jest wynikiem przejęcia feld w fald/fałd oraz upodobnienia nosowego n do następnej głoski wargowej, a więc do postaci m. Dzisiejsza wersja Unieszewo (lub wcześniej: Uniszewo) jest nazwą nadaną sztucznie przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowych w 1951, na wzór nazw dzierżawczych zakończonych na -owo, -ewo, oznaczających czyjeś posiadłości. Unieszewo byłoby zgodnie z tym własnością Uwiesza/Unieszka, od nazwy osobowej Unisław/Uniesław. Jest to jednak, pamiętajmy, twór sztuczny, nadany jako wynik polonizacji nazw miejscowych na terenach włączonych po II wojnie do Polski.
- Woryty
Jak niemal wszystkie nazwy miejscowe w gminie, tak i ta jest bardzo stara, pochodzi prawdopodobnie od rdzenia pruskiego wors "stary". Pierwsze zapisy maja formy: Woriten (1347), Wuriten (1564), Wuritten (1591), Woritten (1615), Woritten (1677). W polskiej wersji pojawia się postać Woryty (1879), podobna do postaci gwarowych, w których wymawiano nieco wyższą samogłoskę zamiast y (między y a i). Gwarowe formy pochodne zachowane w dokumentach to worycki i woryczok ("mieszkaniec Woryt"). Nazwa miejscowości jest zapewne ponowiona od nazwy okolicznego jeziora, wzmiankowanego w dokumencie z 1336 roku (jezioro Worit). Zarówno niemiecka, jak i polska forma są więc adaptacjami pierwotnej nazwy pruskiej.
Mariusz Rutkowski - profesor w Instytucie Filologii Polskiej
